აჭარის კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის სააგენტო

შემაღლებულ ადგილას კლდეზე დგას უძრავი ძეგლი, თავდიპირველად გეგმის მიხედვით იკითხებოდა ერთადერთი მისასვლელი ბილიკი დასავლეთ მხირდან. ისტორიული ტერიტროია დაახლოებით 70-80 კვადრატულ მეტრს შეადგენს. ამ ტერიტორიაზე შემორჩენილია მხოლოდ ერთი ნაგებობა, რომელიც თავდაპირველი მდგომარეობით 14 კვადრატულ მეტრს შეადგენდა. შესასვლელი შემორჩენილი ქონდა სამხრეთის მხრიდან, შესასვლელის სიგანე 0,95 მეტრია, სიმაღლე 1,15 მ , შესასვლელი ღრიჭო 1.05, გარედან კედლის მაქსიმალური სიმაღლე 3 მეტრია. დასავლეთ კედელში იკითხებოდა სამი სათოფური. 2004–2005 წლებში თვითნებურად მოხდა სამლოცველოდ გადაკეთება წერილობით წყაროებზე დაყრდნობით 1575-1756 წლებში გულების ციხეში სამცხის ათაბაგი ყვარყვარე IV და მისი დედა დედისიმედი ყოფილან შეხიზნული. ციხის ფართობი 70-80 მ² ყოფილა, თუმცა ამჟამად მხოლოდ მცირე ნაწილია შემორჩენილი. მას მხოლოდ ერთი მისასვლელი აქვს - დასავლეთიდან, ვიწრო და კლდოვანი, რაც მას რთულად მისადგომს ხდიდა. ნაგებობას შესასვლელი სამხრეთიდან აქვს და ის 1,05 მეტრის სიმაღლეზეა დატანებული. ყველაზე საინტერესო დასავლეთის კედელია, რომელშიც სამი ლამაზად გამოკვეთილი სათოფურია დატანებული. ციხე-სიმაგრის კოშკი სართულებიანი უნდა ყოფილიყო, თუმცა მისი დაზიანების გამო ამის დადასტურება ვერ ხერხდება. ციხის ტერიტორიაზე სხვა ნაგებობების კვალი არ შეიმჩნევა. სასმელად, როგორც ჩანს, ახლო მდებარე წყაროებს იყენებდნენ. წყლის შესანახხად წყალსაცავი უნდა ჰქონოდათ, მაგრამ მისი მიგნება ვერ მოხერხდა. ციხე-სიმაგრე ნაგებია ფლეთილი ქვების უსწორმასწორო წყობით კირის ხსნარზე. აჭარაში არსებული საფორტიფიკაციო ნაგებობების მშენებლობა ძირითადად განვითარებულ შუასაუკუნეებზე მოდის, ეს კანონზომიერიც ჩანს, რადგან საქართველოს ერთიანი სახელმწიფოს ჩამოყალიბება სწორედ ამ ეპოქაში ხდება. აჭარის ტერიტორიაზე არსებული ციხე-სიმაგრეების განლაგების მიხედვით თამამად შეიძლება ითქვას, რომ მათ შეეძლოთ მთლიანი რეგიონის თავდაცვის უზრუნველყოფა. თითოეული ციხე ერთიანი თავდაცვითი სისტემის ერთგვარ ჯაჭვს ქმნიდა. ამ თვალსაზრისით, მეტად საინტერესოა ქედის ტერტორიაზე არსებული გულების პატარა, მაგრამ კარგად ნაგები ციხე-სიმაგრე, რომელიც სოფელ გულების თავზე, საწუმპიას მთაზეა აგებული. სამწუხაროდ, გულების ციხის შესახებ მწირი წყაროთმცოდნეობითი მასალები მოიპოვება, რაც არ იძლევა მისი საფუძვლიანად შესწავლის საშუალებას. გულების ციხეს მოიხსენიებს სხვადასხვა მკვლევარ-მოგზაური, მათ შორის დ. ბაქრაძე [ბაქრაძე, 1987], რომელსაც ერთ-ერთმა ადგილობრივმა ეკლესიების ნანგრევები მიასწავლა სოფელ ზენდიდსა და გულებში, თუმცა შემდგომი ძიებისას მოგზაურმა მათ ვერ მიაკვლია. მკვლევარი მხოლოდ იმას აღნიშნავს რომ, გულების წყლის სათავესთან, პირქუშად მდგარა დაკბილული კლდის მსგავსი ძველებური ციხის ნანგრევები. თუმცა დ. ბაქრაძეს პირადად ეს ციხე-სიმაგრე არ მოუნახულებია [ბაქრაძე, 1987: 48]. ცნობილი მოგზაური და მკვლევარი ზაქარია ჭიჭინაძე საკმაოდ ვრცლად აღწერს სოფელ გულებს, თუმცა ციხე-სიმაგრის შესახებ არაფერს ამბობს. მისი გადმოცემით, გულების ზემოთ, ქელასყურის მთის ახლოს ძველად ეკლესია ყოფილა, სადაც ადგილობრივები დადიოდნენ სალოცავად [ჭიჭინაძე, 2013: 159]. ისტორიკოსი ირაკლი ბარამიძის აზრით, დღეს დიასამიძეების ციხედ არის ცნობილი ზენდიდის მეზობელი სოფ. გულების მიუდგომელი ციხე (ესენი, სხვა მეზობელ ციხეებთან ერთად, ჩანს ერთიანი საფორთიფიკაციო ჯაჭვის შემადგენელი ნაწილებია), რომელიც, სავარაუდოდ, დაახლოებით იმავე პერიოდშია აგებული (გულისხმობს XII-XII საუკუნეებს) [ბარამიძე, 2009]. 2001 წელს, ნიკო ბერძენიშვილის ინსტიტუტის ორგანიზებით გულების ციხის ტერიტორიაზე დაზვერვითი ხასიათის ექსპედიცია განხორციელდა (ექსპედიციის წევრები: შოთა მამულაძე, მერაბ ხალვაში, დავით მინდორაშვილი). მცენარეული საფარის გაწმენდის შემდეგ, ციხის ტერიტორიაზე აღმოჩნდა კეცის ნატეხები, ხელადის ყურის ფრაგმენტი და მოჭიქული კერამიკა. მოჭიქული ჭურჭლის ოთხი ნატეხიდან ორი ამოკაწვრით მოხატულ ყვითლად მოჭიქულ ჯამებს ეკუთვნის. ანალოგიური ჯამები მრავლადაა აღმოჩენილი გონიოს ციხის გვიანი შუასაუკუნეების ფენებში. მჭიქული ჯამები შემკულობის მიხედვით მოგვიანო იერს ატარებს და XVII-XVIII საუკუნეებით უნდა დათარიღდეს [ხალვაში, 2017: 96]. ციხე-სიმაგრის საკმაოდ დეტალურ აღწერილობას გვაწვდის მკვლევარი პროფესორი იური სიხარულიძე, თუმცა ეს მხოლოდ ინფორმაციულ ხასიათს ატარებს და რთულია მასზე დაყრდნობით მნიშვნელოვანი დასკვნების გაკეთება [სიხარულიძე 1962: 45]. რაც შეხება უშუალოდ ციხე-სიმაგრეს, ის აგებულია მაღალ კლდეზე, რომელიც სოფელ გულებიდან 3-4 კილომატრითაა დაშორებული. მას ერთადერთი ვიწრო, კლდოვანი მისასვლელი აქვს დასავლეთის მხრიდან. ციხის ტერიტორია 70-80 კვადრატულ მეტრს შეადგენს. ციხის ტერიტორიაზე მხოლოდ 1 ნაგებობაა შემონახული, რომლის ფართობიც 14 კვადრატულ მეტრს შეადგენს. მას შესავლელი სამხრეთის მხრიდან აქვს. შესასვლელის სიგანე 0,95 მეტრია, სიმაღლე 1,15 მ. შესასვლელის ღრიჭო 1,05 მეტრ სიმაღლეზეა დატანებული. ზღუდარის ლოდის ზომებია 3,10 x 0,18 სმ. ზღუდარს ქვემოდან კარგად ეტყობა სამი საურდულე ფოსო. გარედან კედლის მაქსიმალური სიმაღლე 3 მეტრია, შიგნიდან - 2. საინტერესოა დასავლეთის კედელი, რომელშიც დატანებულის სამი კარგად გამოკვეთილი სათოფური. მათგან ორი გარე ზედაპირიდან 1,1 მეტრ, ხოლო მესამე 2,3 მეტრ სიმაღლეზე მდებარეობს [სიხარულიძე, 1962: 45]. აღნიშნული კოშკი უდაოდ საკმაოდ მოზრდილი უნდა ყოფილიყო, თუმცა მისი ძალზედ სერიოზული დაზიანებების გამო ამის მტკიცება საკმაოდ რთულია. ციხის ტერიტორიაზე სხვა რამ ნაგებობის კვალი არ შეინიშნება. ჩანს რომ ციხის მშენებლებს სამშენებლო მასალად კირის ხნარი და ფლეთილი ქვები გამოუყენებიათ. აქა-იქ შეინიშნება უსწორმასწორო წყობაც [სიხარულიძე, 1962: 45]. ცხადია ციხე-სიმაგრეს სათანადო ფუნქციონირებისათვის ეჭიროებოდა სისტემატიური წყალმომარაგება, როგორც ჩანს მეციხოვნეები მახლობელ წყაროებს იყენებდნენ. აღსანიშნავია ისიც, რომ დღესაც კი შესანიშნავი წყაროებია ციხის მიმდებარე არეალში: სასვინტრიაში, ცივწყაროში, საწუმპიაში. ცხადია წყლის შესანახად უნდა ჰქონოდათ წყალსაცავი, თუმცა, სამწუხაროდ, მისი მიგნება ვერ მოხერხდა. გულების ციხე ძალზედ სტრატეგიულ ადგილას მდებარეობს. აქედან მხედველობის არეში ექცევა საკმაოდ ვრცელი ტერიტორია. ერთის მხრივ სოფელ დანდალომდე, ხოლო მეორე მხრივ შავშეთის ქედამდე და აჭარისწყლის გამოღმა მდებარე ზენდიდის სერამდე [სიხარულიძე, 1962: 45]. ციხე-სიმაგრე უმნიშვნელოვანეს როლს ასრულებდა რეგიონში არსებულ ერთიან თავდაცვით სისტემაში. მშენებლობის ტექნიკაზე, სამშენებლო მასალების გამოყენებასა და ციხის კედლებზე არსებულ სათოფურებზე დაკვირვების საფუძველზე, სხვადასხვა ავტორები ციხესიმაგრეს სხვადასხვაგვარად ათარიღებენ, თუმცა ციხის ტერიტორიაზე ზედაპირული დათვალიერების შედეგად მოპოვებული მასალები (ძირითადად კერამიკული ნაწარმი) ცხადყოფს, რომ გულების ციხე სავარაუდოდ XII-XIII საუკუნეებში უნდა იყოს აგებული. საინტერესო ფაქტია ისიც, რომ XVI საუკუნის 70-იან წლებში (1575-1576 წწ.) ამ ციხეში შეხიზნული ყოფილა ყვარყვარე V და მისი დედა დედისიმედი [სიხარულიძე, 1962: 45]. ამრიგად, განხილულ მასალებსა და ადგილობრივ მოსახლეობაში შეკრებილი ცნობების საფუძველზე შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ეს ისტორიისა და კულტურის ძეგლი ატარებს სოფელ გულების სახელს. იგი წყაროებში ძირითადად იხსენიება გულების ციხედ (გულების ეკლესიად).

გარემო

ციხე მდებარეობს ტყით დაფარული მაღალი მთის წვერზე და ნახევრად მცენარეულობაშია ჩაფლული.